grenspalen rond Arnhem
verkend winter 2016-2017
Inleiding
Voor deze inleiding is gebruik gemaakt van de website: www. Arneym.nl en van “Inventarisatie-rapport Oude Grenspalen in Arnhem” 1995. De nummering van de palen volgt een Topographische kaart van Arnhem gemaakt in 1874. Daarop zijn alle oorspronkelijke locaties aangegeven.
Het begin
In 1756 zijn op de grens van Stad en Schependom Arnhem 48 hardstenen grenspalen geplaatst. Daarmee was Arnhem vijf jaar later dan de Heerlijkheid Rozendaal. Baron Torck van Rozendaal plaatste in 1751 palen rond de Heerlijkheid, en dus ook op de gemeenschappelijke grens met Arnhem.
Aanleiding
De aanleiding van beide plaatsingen was het recht dat Stadhouder Willem IV in het jaar 1750 verleende aan de burgers in de Veluwse schoutambten en schependommen om in hun eigen gebieden te jagen. Dat was aanleiding voor het bestuur van Arnhem om in datzelfde jaar de grens met de omringende gemeenten nauwkeurig en in gezamenlijkheid vast te stellen. De provinciale landmeter Leenen was daarbij aanwezig.
Opdracht
Landmeter Leenen kreeg van Arnhem direct de opdracht de nodige werkzaamheden te doen uitvoeren. Dat hield in het vernieuwen van de pollen, eventueel nieuwe pollen aanleggen en stenen grenspalen plaatsen. Pollen zijn cirkelvormige verhogingen met een diameter van 4 m. Bij een knikpunt in de grens worden altijd pollen aangelegd: knikpuntpollen; en daarop palen geplaatst. Bij mogelijke onduidelijkheid daartussen worden pollen toegevoegd; de zg ‘middelpollen’. De palen zijn besteld in Dordrecht door de Arnhemse steenkoper Nicolaas Plamont.
De Palen
De palen zijn slank te noemen en vervaardigd van blauwe hardsteen. Ze zijn bijna 4 m lang met zijden van 21x21 cm die naar boven toe taps af lopen tot 17x17 cm. De hoeklijnen komen op de afgeronde top bij elkaar. Er zijn geen versieringen of inscripties. De palen staan iets meer dan een meter in de pol; aan de voet gesteund door heideplaggen. De palen steken zo’n 250 tot 275 cm boven het maaiveld uit.
Het plaatsen van de palen
Het plaatsen van de palen in aanwezigheid van bestuurlijke afgevaardigden van wederzijdse gemeenten vindt plaats op drie dagen in 1756. Op 6 juli is de start bij Terlet, bij de paal van Baron Torck uit 1751; de richting is zuidwestelijk en het plaatsen eindigt bij de paal 1. Geplaatst zijn 12 palen.
Op 7 september gaat de plaatsingscommissie vanaf de Biessenpol richting Wolfheze (Bruijtspol) en komt als eerste bij de paal nr 49, om via het Klooster Vrijland en Mariëndaal te eindigen bij een brug over de Klingelbeek: in totaal 24 palen.
Bij paal 18,een paal van Baron Torck; wordt op 20 october begonnen aan het laatste plaatsingstraject langs Velp (gemeente Rheden) op het drie-gemeenten-punt: Rozendaal-Arnhem-Velp. De vier palen vanaf Terlet, geplaatst in 1751, staan in 1756 dus nog op de goede plaats. Het gezelschap gaat langs Bronbeek, door het gebied Presikhaaf (Broekstraat) richting Westervoort. Deze dag gaat het om 12 palen.
Foto's en beschrijvingen
Paal 1: begin eerste plaatsingsdag
Paal 13: eind eerste plaatsingsdag
Paal 1: op de Biessenpol
Van de originele paal 1 is nog een stomp van ca 60 cm over op een locatie naast het oostelijke fietspad van de Amsterdamseweg. Deze stomp staat rechts beneden tussen de struiken ongeveer 40 m voor het kruispunt met de Wolfhezerweg. Toen stond de paal op het drie-gemeenten-punt: Arnhem-Ede-Renkum.
Paal 2: op middenpol
Paal 4: op de Goossenspol
Paal 6: op de Braspol
Paal 9: op de Nieuwpol
Paal 11: op de Schaersbergenpol
Hooilaan 2
Paal 12: op de Philipspol
Tegenover de Wolfhezerweg is de toegang tot een steunpunt van Rijkswaterstaat en ANWB. Langs de diverse gebouwen lopend is een originele gave paal aan te treffen rechts van een smalle asfaltweg aan een pad op een gave pol; ca 20 m vanaf de asfaltweg.
Paal 4 is een originele paal, staat op terrein van ‘s Konings Jagt, achterin voorbij minicamping bij het hek. De paal is door midden gebroken; gerepareerd met verroeste strippen, enkele beschadigingen op de zijkanten, hoog boven maaiveld, geen pol.
Paal 6 staat ook op de Hoge Veluwe, oostelijk van paal 5, bovenaan is er een stuk af, restant ca 175 cm hoog, taps aflopend, gem ca 21x21 cm, met een ruw behakte onderkant: het is dus geen originele paal, maar grover. De paal staat op een kapotte pol, er zit witte korstmos op. Er lijkt een letter I en een B uit gehouwen met daaronder RVT.
De oorspronkelijke locatie lag waar zich nu Vliegveld Deelen bevindt: geen paal, geen pol. De huidige paal staat ca 150 m westelijker dan de originele maar wel op de grens met Ede. Niet duidelijk is te zien of de paal van beton is of van hardsteen, maar lettend op verderop aanwezige palen ligt hardsteen voor de hand. De paal is vierkant, met afschuiningen, ca 20x20 cm, ca 80 cm hoog, de kop is kapot. Er zit lichtgroen korstmos op en gele verf bij het boveneind.
Paal 11 staat in militair oefenterrein, wel op een hoog punt maar tussen bomen. Het is geen originele paal, want: gemiddelde doorsnede ca 20x20 cm; licht taps aflopend, ca 2 m hoog; geen afschuiningen; wel arcering: op hoeken horizontale streepjes, daartussen gebouchardeerd, licht beschadigd, weinig korstmos. Palen 5 en 11 lijken op elkaar.
Hardsteen paal: afgeschuind, horizontale arcering, bovenin ijzeren pin en scheuren, hoogte ca 100 cm.
nog te bezoeken
Paal 3: op middenpol; gebied Grijsoord
Paal 5: op een middenpol
Paal 8: op de Vredepol
Paal 10: op de Dorre Struikenpol
Hooilaan 3
Hooilaan 1
Paal 13: de Terletpol
Genoemde smalle weg leidt naar een onderdoorgang onder de autosnelweg A12 door. Voorbij de A12 rechtsaf langs het hek van de A12 leidt naar het begin van een laan met een dubbele rij “scheibomen”. De laan volgend leidt naar een erg hoge gave paal; zeskantig: 13-11-14-7-14-6 cm; bovenin is een 3 uitgebeiteld; op een gave pol; geen originele paal uit 1756. De paal lijkt op de palen 43 , 45 en de paal aan het begin van de Eerbeekseweg.
Paal 5 staat in het park Hoge Veluwe; ca 500m noord van Otterloseweg. De paal is van blauwe hardsteen, weinig taps, gem breedte 24x24 cm; geen afschuining, op de hoeken horizontaal gearceerd, daartussen gebouchardeerd, puntige kop: dus geen originele paal. De kleur is roestbruin met geel korstmos op zonzijde; de pol is klein. Naast de paal ligt een paalkop die er uitziet als van een originele paal.
Paal 7 ontbreekt
Paal 8 is een originele paal, beschadigd aan bovenkant; er is weinig mos en korstmos, geen pol. Staat in een bocht van de Kemperbergweg op de Hoge Veluwe. Met deze paal is tevens de grens tussen het Deelenseveld naar Reemsterveld vastgelegd.
De oorspronkelijke locatie van deze pol lag ook op Vliegveld Deelen, is niet meer aanwezig , evenmin als de paal. Bij de grensherziening in 1953 is oostelijk van de Hoenderloseweg een nieuw knikpunt in de grens ontstaan. Hier staat nu een paal die lijkt op paal 9 en op de palen bij de Hooilaan: hardsteen, doorsnede 20x20 cm, ca 100 cm hoog, met afschuiningen.
Na een grenswijziging in 1953 zijn op de oude grens tussen paal 11 en paal 12 in 1953 drie palen tussengevoegd. Met name bij deze paal is te zien dat het hardsteen is: doorsnede 20x20 cm, ca 120 cm hoog, afgeschuind, veel geel korstmos
Hardsteen paal: afgeschuind, horizontale arcering, bovenin ijzeren pin en scheuren, hoogte ca 100 cm.
Bij Terlet stond al een stenen grenspaal, geplaatst door Baron Torck van Rozendaal in 1751 als één van de palen rond de Heerlijkheid Rozendaal. Het gehucht Terlet was half Rozendaals en half Arnhems en lag in de weg bij de aanleg van autosnelweg A50. De door Baron Torck geplaatste hardstenen grenspaal: ruim 4 m lang, doorsnede 25x25 cm; is beschadigd geraakt. Nu staat een stomp naast de afrastering van de A50.
Paal 27: einde tweede plaatsingsdag
Paal 1: begin van tweede plaatsingsdag
Paal 49: Papendalheide
Paal 47: Papendalheide
Paal 45: Wolfhezerbossen (niet meer op de grens Arnhem- Renkum, maar in Renkum)
Paal 43: Bilderbergerbossen (niet meer op de grens Arnhem- Renkum, maar in Renkum)
Paal 41: gebied Vrijland
Paal 39: op Dreijensepol (na bij Vrijland)
Paal 37: landgoed Lichtenbeek
Paal 35: landgoed Lichtenbeek
Paal 31: in Mariendaal
Paal 29: in Mariendaal
Paal 49 is de eerste paal op de tweede plaatsingsdag; staat zuidelijk van de Amsterdamseweg; het is originele gave paal, weinig groen en bruin gekleurd, staat op gave pol.
Paal 47 is slechts een stomp van een originele paal, ca 140 cm hoog, op kleine pol, in een bosgebied .
Paal 45 is een tamelijk lange paal met een afwijkende vorm: doorsnede 12-11-3-12-12-8 cm, bovenin is nr 53 uitgebeiteld, veel groenige korstmos, geen pol. Lijkt op paal bij Eerbeekseweg en op palen 3 en 43,
Paal 43 is een tamelijk lange paal met een afwijkende vorm: doorsnede 12-10-6-9-11-10 cm, bovenin is nr 56 uitgebeiteld, groenige korstmos, op een pol. Lijkt op paal bij Eerbeekseweg en op palen 3 en 45.
Paal 41 is een originele gave paal, weinig mos, korstmos vlekken, geen pol, naast de spoorlijn Arnhem-Utrecht.
Paal 39 is een gave originele paal, weinig mos op kop, op hoge pol, pol is misschien een grafheuvel.
Paal 37 is een originele gave paal, onderaan mos , op een pol.
Paal 35 is een originele paal, er zijn enkele (boor)gaten, wat mos en korstmos, op een vlakke pol.
de Ouden Utrechtse wegh
Paal 31 is bij een grenscorrectie verplaatst (in 1944 met 4 andere palen); oude grens lag midden in Slijp- of Klingelbeek; nu langs deze oprijlaan. Het is een originele gave paal, geen pol.
De palen 30 en 31 zijn bij elkaar geplaatst.
Paal 29 is net als paal 28, 30 en 31 verplaatst in 1944; het is originele paal geweest , maar nu korter: ong 100 cm hoog, groen alg, staat scheef, kop beschadigd; geen pol.
Paal 48: Papendalheide
Paal 46: Wolfhezerbossen: Bruijtspol (niet meer op de grens Arnhem- Renkum, maar in Renkum)
Paal 44: Wolfhezerbossen (niet meer op de grens Arnhem- Renkum, maar in Renkum)
Paal 42: Bilderbergerbossen (niet meer op de grens Arnhem- Renkum, maar in Renkum)
Paal 40: gebied Vrijland
Paal 38: gebied Johanna’s hoeve
Paal 36: landgoed Lichtenbeek
Paal 34: op Minkenpol
weggrenspaal op parkeerplaats van Schelmseweg
Paal 30: in Mariendaal
Paal 28: in Mariendaal
Paal 48 is kapot, de restanten zijn nauwelijks zichtbaar, de pol is begroeid met deels dode bomen: lijkt vossenhol of dassenburcht. De gemeentelijke inspectie beschrijft de paal als origineel.
De Bruijtspol was het meest zuidwestelijke grenspunt tussen Schependom Arnhem en Schoutambt Renkum; van hier gaat de grens scherp noord naar Papendalheide. De paal sneuvelde bij de aanleg van A50 en stond sinds 1977 op de kop in talud van Parkeerplaats Kabeljouw. In 2002 is het restant (ca 150 cm hoog) teruggeplaatst op een vernieuwde pol. Het is een originele paal, zonder kop, ca 150 cm hoog, mos en korstmos, op een (nieuwe) pol.
Paal 44 is een originele gave paal, mos en korstmos vlekken, geen pol. Dit zou opnieuw het tracé van ‘den Ouden Utrechtsche wegh’ zijn.
Paal 42 is een originele paal op een pol, wat korter ca 200cm, zwart gekleurd, mos, korstmos stippen; naast het fietspad Oosterbeek-Wolfheze: gerestaureerd en teruggezet in 2002 na jarenlang in berm gelegen te hebben.
Paal 40 is een originele paal, niet zo hoog ca 170 cm, paal verplaatst bij aanleg kerkhof, staat vlak naast boom, er is klimop, geen pol.
Paal 38 is slechts een stomp van originele paal, ca 80 cm hoog, op vlakke pol.
Paal 36 is een originele gave paal, veel korstmos en mos, op een gave pol .
Paal 34 is een originele paal: lichte beschadigingen, op een niet geheel ronde pol, aan Limburg van Stirumweg, schuin tegenover beukenlaan op landgoed Lichtenbeek: “scheibomen”, want deze weg was een grens tussen landgoederen en tevens ‘den ouden Utrechtsen Wegh’. Iets meer naar links (10 m) staat een betonnen paal met de Gelderse roos: geplaatst door het Gelders Landschap.
Paal 32 stond op d’ oude Mariendaalse pol. Deze kan gelegen hebben ca 100 à 150 m oostelijk van de parkeerplaats aan de Schelmseweg. Paal 32 is er niet meer, evenmin als paal 33. Op de parkeerplaats ligt een betonnen paal met uitsparingen: een zogenaamde weggrenspaal.
Paal 30 is net als palen 31, 28 en 29 verplaatst in 1944.Het is een originele paal, gave paal, groene alg; geen pol.
Paal 28 is bij een grenscorrectie verplaatst, net als de palen 29, 30 en 31. De oude grens lag midden in Slijp- of Klingelbeek; nu langs deze oprijlaan. Het is een originele paal geweest, maar nu korter :ca 60 cm hoog, staat erg scheef, gele korstmos; geen pol.
Paal 27 is er meer.
derde plaatsingsdag: start bij paal 18 einde bij grens met Westervoort
Landmeter Leenen had al in 1751 de palen 13 tot en met 18 geplaatst op de grens tussen Rozendaal en Arnhem; in opdracht van Baron Torck en in aanwezigheid van vertegenwoordigers van Arnhem.
Het was dus in 1756 overbodig hier langs te gaan en werd er de derde dag gestart bij paal 18. Deze grenspalen markeren natuurlijk toch de grens van Arnhem, aangevuld met een paal in het knikpunt van de grens, waar de Eerbeekseweg begint. Op de kaart aangemerkt met D.
Deze is na het gereedkomen van de A50 geplaatst.
Paal D: begin Eerbeekseweg
Paal komt niet voor op de Van Slootenkaart. Het is een slanke paal, waarschijnlijk is de kop eraf, bruinige hardsteen, onregelmatige vorm 15x4x11x11x10x12 cm, ca 180 cm hoog, op een pol. De paal is geplaatst na de aanleg van de A12 op een nieuwe pol. De paal lijkt op de palen 43 en 45 die nu op het grondgebied van Renkum staan en ook paal 3.
Paal 14: naast de Rosendaelse Golfclub
Paal 14 is geplaatst door Baron Torck in 1751; was kapot; is rond 2013 gerepareerd .
Paal 15:
Ook dit is een Torckpaal, beschadigd op hoeken.
Palen 16 en 17: zijn er niet meer.
Paal 18: nu in Arnhem, naast de wijk Paasberg
Paal 18 is een paal van Baron Torck, staat op het drie-gemeenten-punt: Rozendaal-Arnhem-Velp. De paal is gaaf, heeft geen pol.
Paal 19 is een originele paal, ca 100 cm hoog, ook niet meer op gemeentegrens, in talud van de tuin van Bronbeek langs Velperweg. Paal 20 stond vlakbij in de tussenberm van de Velperweg. In 1996 omver gereden en in brokstukken afgevoerd.
Nieuwe palen
In 1983 zijn twee grenspalen geplaatst ter gelegenheid van 750 jaar Arnhem. Ze zijn een geschenk van Firma Grillo te Huissen, vroeger een Arnhems natuursteenbedrijf, dat ook jubileerde in 1983. De palen zijn van hardsteen, vierkant, afgeschuinde kop,20x20 cm, randen afgeschuind 1 cm, ong. 190 cm hoog boven een kleine pol.
De ene paal staat aan de Utrechtseweg ( A) tegenover de ingang van Mariendaal met de wapens van Arnhem en Renkum maar ook het beeldmerk van “Arnhem 750” en het logo van Grillo. Deze paal staat op de oude grens.
De andere paal ( B ) staat naast de Ir Molsweg, zuidelijk van de Pleyroute. Vanwege werkzaamheden aan Pleijroute is deze paal pas in 1986 geplaatst. De paal toont de wapens van Arnhem en Huissen evenals het beeldmerk van “Arnhem 750” en het logo van Grillo.
Paal A: Utrechtseweg, gaaf, tamelijk hoog
Paal A: wapen Arnhem en logo 750 jaar stad
Paal A: logo Grillo
Paal B: Ir Molsweg, korstmosplekken
Paal B: wapen Huissen
Paal B: onthullingsdatum