grensstenen uit 1766 langs eibergen

Achtergrond informatie

De markering van de grens
Op een gegeven moment wordt de noodzaak gevoeld een grens nauwkeurig te beschrijven en vast te leggen in het veld. Na de Vrede van Münster (1648) werden er “staatsgrenzen” ingemeten en op kaart vastgelegd. Zo ook tussen het Hertogdom Gelre en het Bisdom Münster. Dat bleek niet voldoende, want er bleven (kleine) grensconflicten en er bleef getwist worden over de ligging. Gelre en Münster overlegden in 1732 over een gezamenlijke vastlegging, maar kwamen er niet helemaal uit. Deels wel, want in 1753 werden twee houten palen vervangen door grensstenen ter hoogte van Ratum: de zgn Vitussteen en de Hakensteen.

Een conferentie in het klooster van Burlo leidde op 19 october 1765 tot een verdrag. Belangrijkste afspraken zijn:
1: de grens zal ingemeten worden door een gelderse en münsterse landmeter gezamenlijk;
2: het wordt een stenen grensmarkering.

Bronnen: Gelders Archief: diverse verslagen van inspecties

H. Agterhof: "De grens in de Achterhoek"

H. Terhalle: "Zur Geschichte der westfälisch-niederländischen Grenze"

De verkenningen liepen van 2013 tot 1016.

De stenen uit 1766
In 1766 konden de grensstenen feitelijk geplaatst worden. De Münsterse overheid zou de plaatsing regelen. Gekozen werd voor stenen van zandsteen uit de Bentheimersteengroeve en die in Ahaus te bewerken. Het plaatsen begon op 20 september 1766 en eindigde op 8 october 1766.

Er zijn twee typen stenen.
1: wapenstenen: grotere hoofdstenen (op belangrijke locaties) met wapens van Gelre en Münster. Onder het Gelderse wapen staat het jaartal 1766 en volgnummer, bijv. n 140. Onder het Münsterse wapen staat niets.
2: letterstenen: kleinere stenen (op ondergeschikte punten) met de landsinitialen G en M. Deze stenen hebben geen wapens, wel het jaartal en het volgnummer. De Gelderse kant toont een “G” en daaronder 1766 en het volgnummer. Aan de andere zijde is een “M” uitgebeiteld.

Het Gelderse wapen en de G staan gericht naar Gelre en de M en het Münsterse wapen naar Münster. De afmetingen van de stenen en palen zijn goed te zien in het Winterwijkse museum: De Fabriek, waar een aantal opgesteld is. In 1766 staan er uiteindelijk 188 stenen langs de Achterhoek en in 2016 nog 140.

De eerste grenssteen staat op het punt waar Gelderland, Münster en Overijssel elkaar raken. Dat is iets noordelijk van het gehucht Niekerk. De laatste stond zuidelijk van Dinxperlo bij de Rietstapperbrug, maar is verdwenen.

Tractaat van Kleef 1817
Na het tijdperk van Napoleon ontstonden er nieuwe landen, zoals het Koninkrijk Pruissen oostelijk van het Koninkrijk der Nederlanden. Tot het Koninkrijk der Nederlanden hoorde toen ook het Groot Hertogdom Luxemburg.
In het Tractaat van Kleef in 1817 is de grens tussen beide landen nader geregeld. Voor het begin van de markering van de grens “Nederland-Pruissen” is gekozen voor het zuidelijkste punt in Luxemburg bij Schengen aan de Moezel. Daar kwam paal 1 te staan en de laatste paal (nr 832) op het punt: Gelderland-Overijssel-Pruissen. Vastgesteld werd dat de grens langs de Achterhoek uit 1765 geen aanpassing nodig had. De nummering langs de Achterhoek loopt van 730 tot en met 832. Tussenpunten waren er toen niet. Wellicht vanwege de kosten werd gekozen voor geverfde houten palen. Al gauw wordt gerapporteerd dat de houten palen vergaan waren of vernield.

Hardstenen palen of obelisken
In 1847 werd besloten over te gaan naar het plaatsen van hardstenen palen zodra de houten paal in slechte staat was of vernield of verdwenen. Omdat dit gebeurde tijdens de Bismarckregering worden deze stenen palen Bismarckpalen genoemd. Vanwege de vorm heten ze ook wel “obelisken”. De palen zijn gehouwen uit hardsteen en komen uit verschillende groeven: basaltlava en blauwbasalt. De min of meer gemiddelde doorsnede is 26x26 cm. De lengte van de obelisken is globaal 200 cm. Door het tijdsverschil van vervaardiging en plaatsing zijn er verschillen in de vormgeving: de bewerking, de wijze van de belettering en de doorsnede. In totaal zijn langs de Achterhoek 103 obelisken geplaatst zijn alsmede op tussenpunten toegevoegd 10 ; in totaal 113 obelisken. Nu staan er nog 90.

Kadasterpalen

Aan het einde van de negentiende eeuw kwamen er suggesties om nieuwe palen te vervaardigen van beton. Dat is ingevoerd in de twintigste eeuw. Omdat het kadaster belast is met het toezicht op de grenspalen, worden de betonnen palen kadasterpalen genoemd. Bij de uitwerking in 1965 van het vigerende grensverdrag wordt de markering voortaan verdeeld in hoofdpunten en tussenliggende nevenpunten. Hoofdpunten zijn knikpunten van de grenslijn of nodig omdat het volgende hoofdpunt niet te zien is. De nevenpunten krijgen achter het nummer van het hoofdpunt een letter: A, B, C, enz.

Stenen uit 1766 langs Eibergen

Hierna volgen foto's van de aanwezige grensstenen langs de voormalige gemeente Eibergen vanaf steen 1 tot de grens met Winterswijk.

In 1960 werd het vigerende grensverdrag tussen Nederland en Duitsland bijgesteld. Naast enkele grenscorrecties werd overeengekomen de grens en de markeringen voortaan te beheren door kadastrale ambtenaren van beide landen. Eén van de gevolgen van de eerste gezamenlijke inspectie was het opheffen van de dubbele markering. Op meerdere punten stonden naast elkaar zowel een oude steen als een obelisk. Meestal werd de oude steen verwijderd, elders op de grens geplaatst of geschonken aan musea. Dit is rond 1965 gedaan.

Grensstenen naar musea
Voor het traject langs Eibergen gaat het om twee wapenstenen. Van steen 173 is een oude foto bekend en afgebeeld. Steen 173 zou indertijd gebracht zijn naar Gronau naar het Haubtzollamt. Daar is de foto gemaakt. Na een verhuizing van het Zollamt is de verblijfplaats van steen 173 onbekend. Steen 175 stond bij het bij het Hamelandmuseum in Vreden en is in het nieuw museum binnen geplaatst. Zie foto.

Samenvattend staan er op de nederlands-duitse grens langs de Achterhoek drie typen stenen markeringen: de grensstenen volgens het Verdrag van Burlo (1765), de hardstenen palen volgens het Tractaat van Kleef (1817) en diverse tussenstenen die later nodig bleken en de kadasterpalen.

Hierna volgen foto's van de aanwezige grensstenen langs de voormalige gemeente Eibergen vanaf steen 1 tot de grens met Winterswijk.

vanaf de Overijsselse grens tot en met Oldenkotte

wapensteen 1 wapen Gelre

locatie 832; met drie wapens: Gelre, Overijssel en Münster;

wapensteen 2

locatie 831A
stond op 831, vervangen door obelisk 831

wapen Münster

geplaatst in 1773!!

wapensteen 3

locatie 829A
stond op 829, vervangen door obelisk 829

wapen Overijssel

wapensteen 5

locatie 828; stond op 827A op plaats van nr 4 nu midden in Oldenkotte

wapensteen 7 niet verplaatst; geen hoofdpunt meer
locatie 826E

wapensteen 8
locatie 826 A

wapensteen 4
locatie 826 D

wapensteen 9 weggezakt; veel korstmos

locatie 825A

wapen- of lettersteen nr ??
locatie 826 C

wapensteen 12 stond op 825 (nederlandse oever Berkel)
locatie 826 B

van Oldenkotte tot omgeving Rekken

wapensteen 15
locatie 823

wapensteen 10 NL Berkeloever; stond op nederlandse oever; vervangt steen 11
locatie 825

wapensteen 16
locatie 822 C

wapensteen 41 DL Berkeloever; stond op 807 bij Zwilbroek
locatie 825

wapensteen 18 stond op 822; vervangen door obelisk 822
locatie 822;

wapensteen 14 of 15

locatie 823A

wapensteen 17

locatie 822 A

wapensteen 19
locatie 821

wapensteen 20
locatie 820 B;

wapensteen 21
locatie 820A

wapensteen 22
locatie 820

wapensteen 25
locatie 818A

wapensteen 26 stond op 818; vervangen door obelisk 818
locatie 817A

lettersteen 27

locatie 816B

wapensteen 28 stond op 816; vervangen door obelisk 16

locatie 816A;

van Rekken naar Slemphütte

lettersteen 30 niet verplaatst; mos en verkleuringen
locatie 814A

lettersteen 31 stond op 814; vervangen door obelisk 814; beschadigd en gezakt
locatie 813B

wapensteen 32 niet verplaatst; beschadigd

locatie 813A

wapensteen 44 stond op 806, dat is zuidwest van Zwilbroek; gele korstmos; beschadigd

locatie 813

wapensteen 33 stond op 813; zwaar beschadigd
locatie 812A

lettersteen 34 niet verplaatst

locatie 811B

wapensteen 35 niet verplaatst; witte korstmos; beschadigd
locatie 811A

wapensteen 36 Múnsterse kant

stond noord van Zwilbroek; in voorjaar 2020 teruggeplaatst op bijna de oude locatie; kwam van Museum Zutphen
locatie 811

van Slemphütte naar grens met Winterswijk

wapensteen 42 niet verplaatst; tamelijk gaaf

locatie 806B;

lettersteen 47 niet verplaatst; weggezakt tot ca 50 cm boven maaiveld; beschadigd

locatie 804A

wapensteen 43 niet verplaatst; in erfscheiding met struiken: dus gaaf
locatie 806A;

wapensteen 48 Hakensteen nauwelijks beschadigd; weinig groen; stond op 803 grenspunt Winterswijk Eibergen
locatie 803A

wapensteen 45 niet verplaatst; op hoeken beschadigd
locatie 805A

GRENSSTENEN NAAR MUSEA

In 1960 werd het vigerende grensverdrag tussen Nederland en Duitsland bijgesteld. Naast enkele grenscorrecties werd overeengekomen de grens en de markeringen voortaan te beheren door kadastrale ambtenaren van beide landen. Eén van de gevolgen van de eerste gezamenlijke inspectie was het opheffen van de dubbele markering. Op meerdere punten stonden naast elkaar zowel een oude steen als een obelisk. Meestal werd de oude steen verwijderd, elders op de grens geplaatst of geschonken aan musea. Dit is rond 1965 gedaan.

Voor het traject langs Eibergen gaat het om de volgende stenen: lettersteen 11, wapensteen 24, wapensteen 36 (ondertussen teruggeplaatst), wapensteen 39, wapensteen 40 en lettersteen 46.