grensstenen 1766 langs Aalten-Dinxperlo

Achtergrond informatie

 

De markering van de grens
Op een gegeven moment wordt de noodzaak gevoeld een grens nauwkeurig te beschrijven en vast te leggen in het veld. Na de Vrede van Münster (1648) werden er “staatsgrenzen” ingemeten en op kaart vastgelegd. Zo ook tussen het Hertogdom Gelre en het Bisdom Münster. Dat bleek niet voldoende, want er bleven (kleine) grensconflicten en er bleef getwist worden over de ligging. Gelre en Münster overlegden in 1732 over een gezamenlijke vastlegging, maar kwamen er niet helemaal uit. Deels wel, want in 1753 werden twee houten palen vervangen door grensstenen ter hoogte van Ratum: de zgn Vitussteen en de Hakensteen.

Een conferentie in het klooster van Burlo leidde op 19 october 1765 tot een verdrag. Belangrijkste afspraken zijn:
1: de grens zal ingemeten worden door een gelderse en münsterse landmeter gezamenlijk;
2: het wordt een stenen grensmarkering.

Bronnen: Gelders Archief: diverse verslagen van inspecties
               H. Agterhof: "De grens in de Achterhoek"
               H. Terhalle: "Zur Geschichte der westfälisch-niederländischen Grenze"

De verkenningen liepen van 2013 tot 1016.

 

De stenen uit 1766 

In 1766 konden de grensstenen feitelijk geplaatst worden. De Münsterse overheid zou de plaatsing regelen. Gekozen werd voor stenen van zandsteen uit de Bentheimersteengroeve en die in Ahaus te bewerken. Het plaatsen begon op 20 september 1766 en eindigde op 8 october 1766.

Er zijn twee typen stenen.
1: wapenstenen: grotere hoofdstenen (op belangrijke locaties) met wapens van Gelre en Münster. Onder het Gelderse wapen staat het jaartal 1766 en volgnummer, bijv. n 140. Onder het Münsterse wapen staat niets. 
2: letterstenen: kleinere stenen (op ondergeschikte punten) met de landsinitialen G en M. Deze stenen hebben geen wapens, wel het jaartal en het volgnummer. De Gelderse kant toont een “G”  en daaronder 1766 en het volgnummer. Aan de andere zijde is een “M” uitgebeiteld.

 

Het Gelderse wapen en de G staan gericht naar Gelre en de M en het Münsterse wapen naar Münster. De afmetingen van de stenen en palen zijn goed te zien in het Winterwijkse museum: De Fabriek, waar een aantal opgesteld is. In 1766 staan er uiteindelijk 188 stenen op de grens en in 2016 nog 140.

 De eerste grenssteen staat op het punt waar Gelderland, Münster en Overijssel elkaar raken. Dat is iets noordelijk van het gehucht Niekerk. De laatste stond zuidelijk van Dinxperlo bij de Rietstapperbrug, maar is verdwenen.

 

Tractaat van Kleef 1817
Na het tijdperk van Napoleon ontstonden er nieuwe landen, zoals het Koninkrijk Pruissen oostelijk van het Koninkrijk der Nederlanden. In het Tractaat van Kleef in 1817 is de grens tussen beide landen nader geregeld. Voor het begin van de markering van de grens “Nederland-Pruissen” is gekozen voor het zuidelijkste punt in Luxemburg bij Schengen aan de Moezel. Daar kwam paal 1 te staan en de laatste paal (nr 832) op het punt: Gelderland-Overijssel-Pruissen. Tussenpunten waren er toen niet. Vastgesteld werd dat de grens langs de Achterhoek uit 1765 geen aanpassing nodig had. De nummering langs de Achterhoek loopt van 730 tot en met 832. Wellicht vanwege de kosten werd gekozen voor geverfde houten palen. Al gauw wordt gerapporteerd dat de houten palen vergaan waren of vernield.          

Hardstenen palen of obelisken
In 1847 werd besloten over te gaan naar hardstenen palen zodra de houten paal in slechte staat was. Omdat dit gebeurde tijdens de Bismarckregering worden deze stenen palen Bismarckpalen genoemd. Vanwege de vorm heten ze ook wel “obelisken”. De palen zijn gehouwen uit hardsteen en komen uit verschillende groeven: basaltlava en blauwbasalt. De min of meer gemiddelde doorsnede is 26x26 cm. De lengte van de obelisken is globaal 200 cm. Door het tijdsverschil van vervaardiging en plaatsing zijn er verschillen in de vormgeving: de bewerking, de wijze van de belettering en de doorsnede. In totaal zijn langs de Achterhoek 103 obelisken geplaatst zijn alsmede op tussenpunten toegevoegd 10 ; in totaal 113 obelisken. Nu staan er nog  90.

Kadasterpalen

Aan het einde van de negentiende eeuw kwamen er suggesties om nieuwe palen te vervaardigen van beton. Dat is ingevoerd in de twintigste eeuw. Omdat het kadaster belast is met het toezicht op de grenspalen, worden de betonnen palen kadasterpalen genoemd. Bij de uitwerking in 1965 van het vigerende grensverdrag wordt de markering voortaan verdeeld in hoofdpunten en tussenliggende nevenpunten. Hoofdpunten zijn knikpunten van de grenslijn of nodig omdat het volgende hoofdpunt niet te zien is. De nevenpunten krijgen achter het nummer van het hoofdpunt een letter: A, B, C, enz.

Samenvattend staan er op de nederlands-duitse grens langs de Achterhoek drie typen stenen markeringen: de grensstenen volgens het Verdrag van Burlo (1765), de hardstenen palen volgens het Tractaat van Kleef (1817) en diverse tussenstenen die later nodig bleken en de kadasterpalen.

 

Hierna volgen foto's van de aanwezige grensstenen langs Aalten en Dinxperlo vanaf steen 160 tot aan de Rietstapperbrug.

Aalten oost: van grens met Winterswijk tot nabij Bodendijk

wapensteen 160      niet verplaatst locatie 756

wapensteen 162        niet verplaatst locatie 754

wapensteen 163        niet verplaatst
  locatie 753

lettersteen 165            niet verplaatst 
locatie 752

lettersteen 166      niet verplaatst
locatie 751B

wapensteen 167   niet verplaatst
locatie 751 A   

wapensteen 168            niet verplaatst

locatie 75         

lettersteen 170 niet verplaatst

locatie 75

wapensteen 174

locatie 747

 

wapensteen 171

niet verplaatst; staat op de Bodendijk, waarover de boden liepen tussen de hoven van Münster en Arnhem en berichten overbrachten.
locatie 749

Aalten-Bodendijk naar Dinxperlo

Dinxperlo  bebouwde kom

wapensteen 177 niet verplaatst; wel omhoog gehaald; schoongemaakt en opnieuw geplaatst (december 2015)
locatie 735

originele steen 181

wapensteen 181 duplicaat

locatie tussen 733 en 734; in  oorlog 40-45 beschadigd en weggehaald; eerst vervangen door een duplicaat  en in 2008 teruggeplaatst

GRENSSTENEN NAAR MUSEA

In 1960 werd het vigerende grensverdrag tussen Nederland en Duitsland bijgesteld. Naast enkele grenscorrecties werd overeengekomen de grens en de markeringen voortaan te beheren door kadastrale ambtenaren van beide landen. Eén van de gevolgen van de eerste gezamenlijke inspectie was het opheffen van de dubbele markering. Op meerdere punten stonden naast elkaar zowel een oude steen als een obelisk. Meestal werd de oude steen verwijderd, elders op de grens geplaatst of geschonken aan musea. Dit is rond 1965 gedaan.

In dit traject betreft het twee wapenstenen.

 

De linkerfoto is overgenomen van een andere website: de wapensteen 173; stond oorspronkelijk op locatie 748 zuid van Aalten; is geschonken aan het Haubtzollamt te Gronau. Mijn bezoek aan het Zollamt in 2020 leidde tot de constatering dat het Zollamt verplaatst was en men niet wist wat er met de grenssteen gebeurd was.

Rechts toont de wapensteen 175. Deze stond eerst op locatie 746 zuidoost van IJzerlo en nu in het nieuwe Hamalandmuseum te Vreden.